PREPRINT
©
Remigiusz Rosicki
2013
REMIGIUSZ ROSICKI
Adam Mickiewicz
University
Faculty of Political Science and Journalism
Panoptykon
–
władza, wiedza i informacja
Wprowadzenie
Pojęcie
"Panoptykonu"
zostało utrwalone dzięki projektowi więzienia,
wymyślonego przez
J. Benthama
–
brytyjskiego
prawnika,
filozofa i ekonomistę.
Specyficzna
konstrukcja nadzoru
społeczności więziennej została wykorzystania
przez M. Foucault, jako
przedmiot badań oraz
symbol obrazujący „obserwatorium"
zbiorowości ludzkiej.
1
Owe obserwatorium tworzyło „hierarchiczny
nadzór
" nad
jednostkami
. „Obserwatorium" wyraża
się w działaniu
wielu instytucji i
mechanizmów, których główną cechą jest presja, wytwarzająca świadomość ciągłej
obserwacji. Skutkiem tej świadomości są pożąd
ane zachowania, które uznane są
przez władzę
za właściwe
. Skuteczność działania Panoptykonu oparta
ma być na
permanentnej obserwacji, wzajemnej kontroli, separacji
i indywidualizacji
–
przede
wszystkim
na intensyfikacji władzy.
M. Foucault
analizował
proces zmian w
mechanizmach władzy, który przebiegać miał od kaźni, po karanie do
dyscyplinowania
.
Zmiana metod nie wynikała z humanitaryzmu rządzących, a z
chęci stosowania skuteczniejszej kontroli
,
opartej
na
innym
rodzaju intensyfikacji
władzy. Proces ten nie oznaczał, że władza stała się mniej obecna, wręcz
przeciwnie
,
stała się bardziej sprawna,
bowiem
oparta na wykształceniu
samokontroli obywateli.
2
1
M. Foucault,
Surveiller et punir: Naissance de la prison
,
Gallimard, Paris 1975.
2
Zob.
G. Deleuze,
Foucault
,
DSzWE TWP, Wrocław 2004, s. 99
–
120;
M. Foucault,
op. cit.
,
Gallimard, Paris 1975;
U.
Zbrzeźniak,
Michel Foucault.
Ku historycznej ontologii nas samych
,
Scholar, Warszawa 2010, s. 59
–
127.
PREPRINT
©
Remigiusz Rosicki
2013
Wraz z rozwojem technologii
i zmianą mechanizmów kontroli społecznej
poszerza się intensyfikacja oddziaływania władzy. Przykładem może być rozwój
technologii teleinformatycznych, które umożliwiły
poszerzenie sfery wolności, jak
w przypadku Internetu, jednakże wolność, która stała się udziałem społeczeństwa,
stała się
również
zagrożeniem dla rządzących. Z jednej strony nowe technologie
zwiększyły przestrzeń
dostępnej wiedzy,
z drugiej strony zostały wykorzystane do
zwiększenia kontroli nad jednostkami.
Pojęcie kontroli społecznej można wiązać z kilkoma problemami: (1)
intencjonalności
oddziaływania
, bądź też nie, (2) planowego i ukierunkowanego
działania, bądź
też nie, (3) zakresu wpływu (szerokie spektrum oddziaływania
społecznego, bądź wąskie), (4) władzy, przymusu i przemocy.
3
W naszym wypadku
istotne będzie po
jęcie kontroli społecznej, którym posługiwał się
m.in.
E. A. Ross.
Dla amerykańskiego socjologa i
kryminologa kontrola społeczna była
mechanizmem
kształtowania porządku społecznego. Porządek ten mógł być
wprowadzany i utrzymywany dzięki poszczególnym instytucjom tj. systemowi
edukacji i wychowania, systemowi prawnemu, religii i wartościom.
4
W naszym
przypadku należy zwrócić uwagę, że kontrola społeczna
może być analizowana
przez pryzmat władzy i
zbioru
określonych
wartości
,
związanego z
funkcjonowaniem współczesnych państw.
Problem władzy można powiązać z
omnipotencją państwa na st
osowanie
środków przymusu
i
ze specyficznymi
prerogatyw
ami w zakresie zbierania
informacji
i na temat obywateli.
Zbiorem
Zbiorem
wartości, który służy władzy do
legitymizacji takich działań
,
jest „bezpieczeństwo". Problem ten przedstawiony
będzie na przykładzie kontroli operacyjnej i zatrzymania danych
,
stosowanych
przez polską policję i służby specjalne
. Drugi
przykład
związany z kontrolą
społeczną
,
dotyczyć będzie
przechodzenia
rządzących od
„logiki władzy" do
3
Por. P. Sztompka,
Teoria kontroli społecznej
, Kultura i Społeczeństwo, nr 3, 1967, s. 131
–
149; B. Szacka,
Wprowadzenie do socjologii
,
Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s. 157
–
176.
4
E. Ross,
Social Control: A survey of the Foundations of Order
,
Transaction Publishers, New Jersey 2009.
PREPRINT
©
Remigiusz Rosicki
2013
„logiki racjonalności ekonomicznej".
Opieranie się na
„
logice
racjonalności
ekonomicznej"
przez rządzących może wynikać z
:
(1)
Nieudolności w rządzeniu i konieczności
zmniejszania interwencji w
„
najkosztowniejsze
"
sfery działania państwa
(np. polityka społeczna, opieka
zdrowotna itd.), co wiąże się ze szczególnym rodzajem outsourcingu funkcji
państwa w celu ukrycia swojej małej skuteczności. Jednym z głównych celów
tego działania jest uniknięcie lub minimalizacja odpowiedzialności
politycznej
za poszczególne „polityki".
(2)
„Kooperacji
"
państwa i gospodarki,
czego skutkiem jest sytuacja, w której
państwo staje się gwarantem własności i strażnikiem
„
logiki racjonalności
ekonomicznej
"
, w kolejnych
sferach życia społecznego.
5
Logika ta jest
dobrym mechanizmem kontroli społecznej, bowiem minimalizuje
odpowiedzialność polityczną rządzących w zakresie
rynku pracy, polityki
społecznej, systemu emerytalnego,
systemu opieki zdrowotnej
itd.
Celem pracy jest
charakterystyka
mechanizmów
kontroli społecznej w
kontekście władzy, wiedzy, informacji i zagrożenia praw obywatelskich. Problem
ten zostanie przedstawiony na dwóch przykładach, które związane są z różnymi
sposobami ingerencji w życie społeczne tj.
:
-
z
awłaszczania
społeczeństwa przez gospodarkę
(
problem racjonalności i
efektywności gospodarki, problem kontroli nad nową rzeczywistością
technologiczną, problem rozszerzenia ochrony praw autorskich i praw
pokrewnych,
przypadek ACTA
–
Anti
-
Counterfeiting Trade A
greement
)
,
-
szczególnego
rodzaju uprawnień
instytucji państwowych w zakresie
zbierania danych o obywatelu za pomocą
technologii teleinformatycznych
(przypadek stosowania
„
podsłuchów
"
i „bilingów"
w Polsce).
5
Por. U. Beck,
Władza I przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polotyki
światowej
,
Scholar, Warszawa 2005.
PREPRINT
©
Remigiusz Rosicki
2013
Dwa główne przykłady wymienione wyżej będą determinowały
podział tekstu
na
dwie główne części
pt. (1) „Efektywność gospodarcza jako mechanizm kontroli",
(2) „Kontrola operacyjna i zatrzymanie danych".
1.
Efektywność gospodarcza jako mechanizm kontroli
Racjonalność i efektywność
W rozważaniach I.
Wallersteina racjonalność stała się wyznacznikiem
ludzkich możliwości, co miało wiązać się z optymizmem w zakresie lepszego
zarządzania społeczeństwem. Racjonalność, która ugruntowana została dzięki
rozwojowi nauki i gospodarki kapitalistycznej, reprezento
wała sobą obietnicę zmian
–
poprawę bytu ekonomicznego, wolność, nadzieję egalitarnego społeczeństwa.
6
Dla
I. Wallersteina
istotne było
powiązanie rozwoju nauk i technologii z większymi
możliwościami akumulacji kapitału w ramach gospodarki kapitalistycznej.
Natomiast z
zwiększenie akumulacji kapitału możliwe było dzięki większej
efektywności, z kolei taka efektywność możliwa była dzięki zmia
nom w
sposobie
produkcji (
siłach wytwórczych i stosunkach produkcji
)
.
Według I. Wallersteina,
mimo
że w obszarze gospodarki kapitalistycznej
posługujemy się pojęciem racjonalności,
to nie oznacza to, że nie mamy do
czynienia z
zaangażowaniem
wartościoworacjonalnym.
7
Wynika to z
faktu, że
założenia hierarchii celów do realizacji
, budowane są
na gruncie wyboru
priorytetów potrzeb
, które mają być zaspokojone,
stąd ten kto ustala hierarchię
w
ostateczności
decyduje o kolejności potrzeb.
8
Jeżeli przyjmiemy,
że
systemy
społeczno
–
polityczne opierają się na dominujących wartościach lub wartościach
podmiotów dominujących w systemie, to jednostka będzie raczej
korzystała z
istniejącego zbioru reguł i ich hierarchii.
W kontekście demokracji liberalnej
6
I. Wallerstein,
Koniec świata jaki znamy
,
Scholar, Warszawa 2004, s. 171
–
183.
7
Podział działań określanych „racjonalnymi" zaczerpnięty został przez I. Wallersteina od M. Webera. Zob. szerzej
w: M. Weber,
Gospod
arka i społeczeństwo
,
PWN, Warszawa 2002.
8
I. Wallerstein,
op. cit.
,
Scholar, Warszawa 2004, s. 178
–
179.
PREPRINT
©
Remigiusz Rosicki
2013
wartościami wdrukowywanymi za pomocą różnych mechanizmów reprodukcji
porządku społecznego (np. systemu edukacji), będą efektywność i zysk, to m.in.
one będą reprezentować logikę racjonalności ekonomicznej. I. Wallerstein wskazuje
na instrumentalne wykorzystywanie
racjonalności, z czym mamy do czynienia przy
zmniejszaniu argumentacji aksjologicznej w działaniach politycznych. Oczywiście I.
Wallerstein ma na myśli usuwanie aksjologii, jednakże nie tej, która oparta jest na
logice racjonalności ekonomicznej.
Ta z
ostaje wdrożona we
wszelkich sfer
ach
życia
społecznego, stając się swoistą „religią" czy ideologią
–
w tym wypadku fałszywą
świadomością.
Znajduje to swoje odzwierciedlenie m.in. w sposobie produkcji,
podziale pracy, w systemie zatrudnienia,
technokratyzmie struktur władzy.
9
W stronę nowej gospodarki
K. Marks twierdził, że istotą dynamiki zmian społecznej jest konflikt klasowy
pomiędzy posiadaczami środków produkcji a klasą robotniczą, co miało być oparte
na wyzysku tej drugiej gru
py społecznej w związku z zawłaszczaniem wartości
dodatkowej. I. Wallerstein analizę tego problemu przeniósł na poziom globalnej
gospodarki, co oznaczało, że mamy do czynienia z wyzyskiem obszarów
peryferyjnych przez centra „kapitalistycznej gospodarki
-
świata". „Kapitalistyczna
gospodarka
-
świata", aby uzyskiwać wartość dodatkową musi eksternalizować koszty
oraz eksploatować zasoby obszarów peryferyjnych. Motorem, w historycznym
rozwoju gospodarki kapitalistycznej, jest przestrzenny jej rozwój, czyli zmniejsz
anie
się obszaru, gdzie można byłoby dokonywać np. eksternalizacji kosztów.
Niemożność uzyskiwania w ten sposób wartości dodatkowej skutkować ma w
najbliższym czasie kryzysem „kapitalistycznej gospodarki
-
świata".
Zarówno w przypadku K. Marksa ja
k i I. Wallersteina, mamy do czynienia z
dynamiką zmian społecznych opartą na konflikcie
pomiędzy posiadającymi
i
nieposiadającymi
środki produkcji. Jednakże należy stwierdzić, że rozważania te
raczej oparte są na gospodarce tradycyjnej (towarowej), a obecna struktura
9
Por. R. Sennet,
Kultura nowego kapitalizmu
,
MUZA SA, Warszawa 2010; A. Giddens,
Socjologia
,
PWN, Warszawa
2008, s. 394
–
441.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz